پیشران – کتاب «آینده‌‏نگاری راهبردی ایران» دومین اثر گروه تحقیقاتی آینده‌‏بان در حوزه آینده‌‏پژوهی ایران است. این کتاب از دو بخش تشکیل شده و بر خلاف اثر قبلی با عنوان «آینده‌‏پژوهی ایران» که فقط با هدف ثبت و انتقال تجربه‏‌های پژوهشی پروژه‌‏های «آینده‌‏پژوهی ایران» منتشر شده است، در بخش دوم، رویکرد «آینده‏‌نگاری راهبردی» مکتب فرانسه، برای نخستین بار به‌‏شکل عملیاتی و به صورت کامل به جامعه علمی ایران معرفی می‌شود.

بر این ‌اساس، بخش اول کتاب، شامل سه مقاله است که برخی جنبه‌‏های نظری و روش‌‏شناسانه یافته‌‏های «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» توضیح داده می‌شود. این مقاله‌ها از نظر موضوعی، مشابه کتاب نخست است اما از منظر روشی، مباحثی تکمیلی و متفاوت، عرضه می‌کند. علاقه‌مندان می‌توانند از این مقاله‌ها هم به منظور آشنایی با مباحث تکمیلی روش‌های پیش از این شناخته‌شده در گزارش عمومی سال ۱۳۹۵، هم به ‌عنوان مکملی برای آشنایی بیشتر با روش‌هایی چون «بالانس اثرات متقابل» و ابزار و نرم‌افزار تحلیلی آن، سناریوویزارد، استفاده کنند که بر خلاف روش‌های سنتی کیفی، برای سناریوسازی پیچیده از آن استفاده می‌شود.

در بخش دوم کتاب، با عنوان «آینده‏‌نگاری راهبردی ایران» نتایج پنج پژوهش مستقل از «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» ارائه شده است که از داده‌‏های این پژوهش سالانه به‏ عنوان یافته‌های تجربی اولیه برای طراحی و اجرای مطالعات موردی استفاده کرده‌‏اند. هر یک از این مقاله‌ها، موضوع و روش مستقلی دارد و وجه اشتراک‏ این مقاله‌ها در آن است که در گام نخست تلاش کرده‌‏اند با بهره‌‏گیری از یافته‏‌های گزارش عمومی «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» به‏ موضوع‌ها و مسائل تخصصی‌تر بپردازند و تحلیل‏‌های ثانویه انجام دهند و در گام دوم، در هر یک از مقاله‌های این بخش، یکی از روش‏‌ها و نرم‌‏افزارهای رویکرد «آینده‌‏نگاری راهبردی» مکتب فرانسه به کار گرفته شده است. در واقع بخش دوم کتاب دو هدف را محقق می‌کند؛ هم از منظر محتوایی، یافته‏‌های جدیدی درباره آینده ایران در حوزه‏‌های مختلف ارائه می‌دهد و هم از نظر روش‏‌شناسانه، مجموعه روش‌‏ها و ابزارهای جدیدی را معرفی می‌کند.

در این کتاب، نتایج پژوهش‌‏های انجام شده با همه مجموعه روش‌‏ها و ابزارهای تحلیلی و نرم‌افزاری رویکرد «لاپراسپکتیو» ارائه شده است. بنابراین، در بخش دوم این کتاب، خواننده با مجموعه کامل روش‌شناختی و ابزارهای تحلیلی و نرم‌افزاری این مکتب آشنا خواهد شد که اجرای کامل مدل «لاپراسپکتیو» را ممکن می‌سازد. کتاب آینده‏‌نگاری راهبردی ایران نوشته محمدمهدی مولایی و حامد طالبیان، از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر و در ۳۰۹ صفحه روانه بازار نشر شده است.

به‌بهانه انتشار این کتاب گفت‌وگویی با دکتر محمد مهدی مولایی، مدیر گروه تحقیقاتی آینده‌بان، انجام شده که در ادامه می‌خوانید.

پیشران: آینده‌بان تا چه حد موفق به پیش‌بینی صحیح چالش‌ها شده است؟

مولایی: اجازه بدهید کمی در صورت سوال تامل کنیم تا بتوانیم به جواب مناسب‌تری برسیم. پیش از آن لازم است پرسیده شود که آیا اساسا هدف از آینده‌پژوهی و آینده‌بان که یک گروه تحقیقاتی حرفه‌ای در حوزه آینده‌پژوهی است، پیش‌بینی آینده است؟ به‌عبارت دیگر آیا ما به‌دنبال پیش‌بینی آینده بوده‌ایم که حالا تحقق این پیش‌بینی‌ها ملاکی برای ارزیابی میزان موفقیت ما باشد؟
واقعیت این است که آینده‌پژوهی درست از جایی موضوعیت پیدا می‌کند که ما از دغدغه پیش‌بینی آینده عبور می‌کنیم. به‌عبارت دیگر پیش‌فرض اصلی آینده‌پژوهی این است که ما قائل به یک آینده واحد و قطعی نیستیم که به‌دنبال پیش‌بینی آن باشیم، بلکه طیفی از انواع آینده‌های ممکن، باورپذیر، محتمل و مطلوب را مد نظر قرار می‌دهیم. البته برخی شکل‌های پیش‌بینی می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک فعالیت آینده‌پژوهانه در نظر گرفته شود، اما در نهایت هدف آینده‌پژوهی پیش‌بینی نیست.
با همین رویکرد ما در آینده‌بان به‌دنبال پیش‌بینی آینده ایران نبوده‌ایم. در گزارش‌های سالانه که در پنج نوبت از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ منتشر شد، ما تلاش کردیم با اتکا به‌نظرات خبرگان کشور، مسائل اصلی ایران در افق یک سال آینده را گمانه‌زنی کنیم یا تخمین بزنیم. ما در استفاده از واژه پیش‌بینی برای این گمانه‌زنی‌ها احتیاط می‌کنیم.
بخش مهم‌تر گزارش‌های سالانه آینده‌بان نیز معرفی سناریوهای پیش روی جامعه ایران در افق یک‌ساله بوده است. در این بخش مطابق با هدف اصلی آینده‌پژوهی ما به انواع آینده‌ها می‌پرداختیم. اتفاقا در میان گونه‌هایی که در آینده‌پژوهی از آن صحبت می‌کنیم تمرکز ما بر آینده‌های ممکن، باورپذیر و مطلوب بود. به‌شکل عامدانه درباره احتمال وقوع سناریوها و محتمل‌ترین سناریو گزارشی ارائه نمی‌دادیم چرا که این امکان وجود دارد محتمل‌ترین به اشتباه به‌عنوان مهم‌ترین آینده تلقی شوند و مخاطبان ما آنها را به عنوان پیش‌بینی آینده در نظر بگیرند.

پیشران: چرا تا این اندازه از اصطلاح پیش‌بینی پرهیز می‌کنید؟ تفاوت دو رویکردی که برشمردید دقیقا در چه چیزی است؟

مولایی: تلاش برای پیش‌بینی آینده ما را دچار خطا می‌کند. ما اعتقاد داریم آینده هنوز اتفاق نیفتاده و اقدامات ما در زمان گذشته و حال بر آن موثر است پس قابل پیش‌بینی نیست. در واقع اگر قائل به پیش‌بینی‌پذیری دقیق آینده باشیم، اراده و اختیار انسانی برای اثرگذاری بر آینده را انکار کرده‌ایم. از سوی دیگر می‌دانیم که اغلب پیش‌بینی‌ها بر اساس داده‌های گذشته تا حال انجام می‌شود، حال آنکه ما در آینده‌پژوهی اعتقاد داریم آینده لزوما تداوم گذشته نیست. آینده‌پژوهی به‌ما کمک می‌کند تمامی حالات قابل تصور برای آینده را بشناسیم و برای مواجه با آنها آماده باشیم و برای رسیدن به آینده‌های بهتر تلاش کنیم، به‌جای اینکه یک پیش‌بینی واحد را به‌عنوان آینده قطعی در نظر بگیریم. پیامد تن دادن به رویکرد پیش‌بینی نوعی انفعال است، در حالی که با رویکرد آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری ما امکان کنش‌گری فعال و پیش‌دستانه داریم.

پیشران: فرایند بهبود گزارش‌‌های سالانه آینده‌بان و نکات کلیدی آن را در چه می‌دانید؟

مولایی: برای اینکه بهترین گمانه‌ها و تخمین‌ها را درباره آینده داشته باشیم، تلاش ما بر این بود که از تجربه‌های روش‌شناسانه که پیش از این در کشورهای دیگر امتحان خود را پس داده‌اند بیشترین بهره را بگیریم. به‌عبارت دیگر از ده‌ها روش علمی که زیرعنوان حوزه آینده‌پژوهی توسعه یافته‌اند بهره گرفتیم تا بتوانیم با خطای کمتری درباره آینده گزاره‌هایی را مطرح کنیم.
موضوع مهم دیگر کیفیت حضور خبرگان و ذی‌نفعان در فرآیند آینده‌پژوهی است. می‌دانیم ورودی بخش قابل توجهی از گزارش‌های آینده‌پژوهی نظرات خبرگان است. اینکه چطور این خبرگان انتخاب شوند، با چه مکانیزمی نظرات آنها دریافت شود و مجموع نظرات دریافت‌شده چگونه ترکیب و جمع‌بندی شود از جمله مهم‌ترین دغدغده‌ها در کیفیت یافته‌ها هستند. هرچند در آینده‌پژوهی از مجموعه روش‌های کمی و کیفی استفاده می‌کنیم، اما روش‌های کیفی به‌صورت کلی غلبه دارند. حتی در بسیاری از مواردی که خروجی‌ها در قالب عدد و رقم بیان می‌شوند، در واقع نظرات کیفی خبرگان به‌عدد تبدیل شده است و روش به‌کار گرفته شده کمی نیست، بلکه به آن نیمه-کمی یا نیمه-کیفی می‌گوییم. برای ارزیابی کیفیت روش‌های کیفی نیز مجموعه تکنیک‌هایی وجود دارد که در علوم اجتماعی توسعه داده‌شده‌اند، هر چند کمتر در آینده‌پژوهی مدنظر قرار می‌گیرند. تلاش ما بهره‌گیری از این تکنیک‌های ارزیابی پژوهش برای ارتقای کیفیت کارمان بوده است.
مساله دیگر فراهم کردن بستری برای شنیدن صدای همه ذی‌نفعان و نه فقط خبرگان است. از آنجایی که آینده از برهم‌کنش فعالیت‌های مجموعه ذی‌نفعان شکل می‌گیرد، بسنده کردن به نظرات خبرگان در پژوهش‌هایی که در سطح ملی انجام می‌شوند ما را به‌نتایج کافی نخواهد رساند. از این‌رو تلاش کردیم نظرات انواع ذی‌نفعان را دریافت و در کارمان لحاظ کنیم.

پیشران: تمایز اصلی پیش‌بینی آینده‌بان با سایر پیش‌بینی‌هایی که هر سال انجام می‌شود را در چه می‌دانید؟

مولایی: هر چند در سطح جهانی موسسات زیادی داریم که پیش‌بینی یا آینده‌پژوهی در افق‌های زمانی یک تا چند سال انجام می‌دهند، اما در ایران نمونه چنین مواردی کم‌شمار هستند. مهم‌ترین تفاوت آینده‌بان را باید استفاده از روش‌های علمی استاندارد و تکیه بر اصول آینده‌پژوهی و پرهیز از ارائه پیش‌بینی‌های خطی دانست.

پیشران: تا چه حد گزارش‌های آینده‌بان مورد استقبال مدیران قرار گرفت؟

مولایی: گزارش‌های سالانه آینده‌بان در ابتدای هر سال به صورت رایگان از طریق فضای مجازی منتشر شده‌اند. از این رو با استفاده و استقبال طیف گسترده‌ای از مخاطبان مواجه شده‌اند. از پژوهشگران و فعالان آینده‌پژوهی تا سیاست‌گذاران و مدیران بخش‌های دولتی و خصوصی و حتی عموم مردم علاقه‌مند به آینده کشور امکان برقراری ارتباط با گزارش‌های سالانه را دارند و از آن استقبال کرده‌اند. از ابتدا نیز هدف‌گذاری آینده‌بان توسعه مباحث آینده‌پژوهی به حوزه عمومی و در نهایت تحقق «آینده بهتر برای همه» بوده است.

پیشران: به نظر شما تا چه حد گزارش‌های آینده‌بان در بهبود قابلیت‌های مواجهه با آینده در مدیران موثر واقع شده است؟

مولایی: این سوال را باید از کسانی که از یافته‌های گزارش‌ها استفاده کرده‌اند پرسید. ولی تا جایی که به ما بازخورد داده شده گزارش‌های سالانه توانسته در ۵ سال گذشته جایگاه قابل توجهی در حوزه تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری پیدا کند و نتایج آن در بخش‌های مختلف مورد استفاده قرار گیرد. هر چند که در ایران بنا به دلایل متعدد سیاست‌گذاری در سطح کلان و حاکمیتی بیشتر از اینکه مبتنی بر پژوهش و گزارش‌های علمی باشد از عوامل دیگر اثر می‌پذیرد. اما در سطوح خردتر بخش‌های خصوصی، دولتی و عمومی به‌گفته مدیران این بخش‌ها یافته‌های گزارش سالانه مورد استفاده قرار گرفته و به مواجهه پیش‌دستانه با آینده کمک کرده است.
امسال نیز که به دلایلی گزارش آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۸ تهیه و منتشر نشد، علاقه‌مندان تماس‌های بسیاری با ما داشتند و درباره انتشار گزارش سالانه پرس‌وجو می‌کردند. این پیگیری‌ها ارزش و جایگاه این پژوهش ملی را بیش از پیش برای ما روشن کرد.

پیشران: درباره کتاب «آینده‌نگاری راهبردی ایران» توضیح دهید.

مولایی: این کتاب مجموعه مقالات مرتبط با گزارش «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» است. مقالات منتشر شده در کتاب، سال ۱۳۹۵ در کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی ارائه شده‌اند. مجموعه این مقالات گردآوری و یکسان‌سازی شد و سال ۱۳۹۵ در قالب متن کتاب در اختیار پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات قرار گرفت که انتشار آن تابستان ۱۳۹۸ محقق شد.
قاعدتا مقالاتی که برگرفته از گزارش اصلی «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» است به لحاظ یافته‌های‌شان کهنه به نظر می‌رسند، اما هدف اولیه تدوین کتاب ثبت و انتقال تجربه‏‌های پژوهشی بوده است. علاوه بر این، ۵ مقاله از کتاب که در بخش دوم گردآوری شده، در گزارش «آینده‌‏پژوهی ایران ۱۳۹۵» منعکس نشده بود و به نوعی مکمل این گزارش به حساب می‌آید. در این مقالات، نتایج پژوهش‌های کوچکی روایت شده که با بهره‌گیری از ۵ روش و نرم‌افزار حرفه‌ای آینده‌پژوهی انجام شده‌اند که در رویکرد لاپراسپکتیو (La Prospective) فرانسه توسعه داده شده‌اند. هر چند آینده‌پژوهان ایرانی با کاربردهای نرم‌افزارهای میک.مک و مکتور کم و بیش آشنا هستند، اما از نرم‌افزارهای مورفول، اسمیک-پراب-اکسپرت و مالتی‌پول کمتر استفاده شده است. در این کتاب نمونه پژوهش‌های انجام شده با این روش‌ها و نرم‌افزارها در قالب مقالاتی منتشر شده که می‌تواند مورد توجه علاقه‌مندان قرار گیرد.

پیشران: خلاءهایی که در کار خود می‌بینید و دیگران می‌توانند به عنوان مکمل روی آن‌ها کار کنند را چه مواردی می‌دانید؟

مولایی: هر چند انتشار گزارش‌های آینده‌پژوهانه در افق‌های زمانی متفاوت در دنیا چند دهه‌ قدمت دارد، اما در ایران ما چنین سابقه‌ای نداریم و اساسا آینده‌پژوهی حوزه نوپایی به حساب می‌آید. گزارش‌های سالانه «آینده‌پژوهی ایران» که با محوریت آینده‌بان تهیه می‌شوند نیز در چنین فضایی متولد شدند و رشد پیدا کردند. ما به بسیاری از خلاءها و نقص‌های کارمان واقف هستیم و در چارچوب امکان‌هایی که در اختیار داریم تلاش کرده‌ایم در هر نوبت گزارش با کیفیت بالاتر و همراه با نوآوری‌های روشی تهیه و منتشر کنیم.
در ایران جای خالی گزارش‌های تخصصی آینده‌پژوهی در حوزه‌های مختلف بسیار احساس می‌شود. به‌عنوان مثال گزارش‌هایی که به شکل تخصصی به موضوعات اقتصاد، سلامت، محیط زیست، فرهنگ و غیره بپردازند و در دوره‌های زمانی تکرارشونده منتشر شوند وجود ندارد. تهیه چنین گزارش‌هایی با رعایت استانداردهای علمی و حرفه‌ای آینده‌پژوهی می‌تواند به ارتقای کیفیت تصمیم‌گیری در سطوح مختلف جامعه و در نهایت تحقق آینده بهتر برای همه منجر شود.

پیشران: از وقت و فرصتی که در اختیار «پیشران» قرار دادید بسیار سپاسگزاریم و برای شما و مجموعه آینده‌بان آرزوی توفیقات روزافزون داریم.