«آینده نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی و توسعه منطقه‌ای» عنوان کتابی است که پژوهشکده مطالعات راهبردی در سال ۱۳۹۲ در زمینه آینده پژوهی منتشر کرده است. نادر زالی، عضو هیئت علمی گروه شهرسازی در دانشگاه گیلان این کتاب را با اقتباس از رساله دکتری خود به رشته تحریر درآورده است. این کتاب یکی از نخستین کتاب‌ها به زبان فارسی است که کاربرد روش‌های مختلف آینده‌نگاری راهبردی را به کار بسته است و با تمرکز بر استان آذربایجان شرقی سناریوهای مطلوب برای توسعه این استان در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ را تدوین کرده است.
این کتاب در ۸ فصل تنظیم شده است. پنج فصل نخست این کتاب بیشتر با هدف گسترش ادبیات علمی آینده پژوهی تدوین شده است. در دو فصل نخست، زالی مطالبی درباره مبانی و مفاهیم آینده‌نگاری و الزامات و چارچوب‌های آینده نگاری به رشته تحریر درآورده است. در فصل دوم او به مباحثی مانند اهداف و الزامات آینده‌نگاری، گام های اجرایی آینده‌نگاری، ابعاد آینده‌نگاری و گام‌های اجرایی انجام یک پژوهش آینده‌نگارانه و سطوح مختلف محلی، استانی، کشوری و منطقه‌ای آینده‌نگاری اشاره کرده است.
در فصل بعد او تلاش کرده است تا برنامه‌ریزی و توسعه منطقه‌ای را در بستر آینده‌نگاری باز تعریف کند. در این زمینه او به دو پارادایم اکتشافی و هنجاری در برنامه‌ریزی اشاره کرده است و در عمل نشان داده است که برنامه‌ریزی با رویکرد آینده نگرانه نوعی پارادایم هنجاری است که با ترسیم آینده مطلوب تلاش می‌کند تا در فرآیندی معکوس زمینه‌های تحقق آن آینده مطلوب را از طریق برناه‌ریزی در زمان حال فراهم کند. در ادامه این فصل او یازده مرحله برای این نوع برنامه‌ریزی معرفی می‌کند که شامل ناخت وضع موجود، تعیین مسائل کلیدی، آینده‌نگاری، ترسیم چشم‌انداز و حوزه‌های هدف، تهیه سبد سناریوها، گزینش سناریوی مطلوب، سیاست‌گذاری، تدوین برنامه‌های اجرایی، اجرا و پایش فرآینده و بازخورد را شامل می‌شود.
در فصل چهارم و پنجم این کتاب، روش‌های مختلف آینده‌پژوهی و تجربه‌های آینده‌نگاری ملی و منطقه‌ای معرفی شده‌اند. در فصل چهارم روش‌های مختلف کمی و کیفی آینده‌پژوهی معرفی شده است و به روش دلفی، و سناریونگاری و تحلیل اثرات متقابل با جزئیات بیشتری پرداخته شده است. مؤلف به گام‌های عملی سناریونویسی را معرفی کرده است، به اصول انجام روش دلفی اشاره و روش تحلیل اثرات متقابل شده است و در پایان مراحل و ابزارهایی که مایکل گودت، آینده‌پژوه فرانسوی در روش آینده‌نگاری راهبردی معرفی کرده است، با شرح و تفصیل بیشتر معرفی شده است و نحوه گردآوری داده، تحلیل و ترسیم و تفسیر نمودارها و جداول در این روش به خواننده معرفی شده است. این فصل در واقع ابزارهای لازم برای فهم پژوهش عملی زالی درباره آینده‌نگاری راهبردی استان آذربایجان شرقی در اختیار قرار گرفته است.
در فصل ششم تا هشتم این کتاب، زالی تلاش کرده است تا نخست متغیرهای کلیدی مرتبط با آینده استان آذربایجان شرقی را شناسایی کند و سناریوهای مختلف این استان در افق ۱۴۰۴ را شناسایی کند. برای انجام این کار او نخست با استناد به اسناد بالادستی کشور و اسناد توسعه استانی، ۷۶ متغیر مختلف را در حوزه مسائل اقتصادی، اجتماعی، طبیعی، سیاسی و امنیتی، پیوندها، علم و تکنولوژی و تولید را شناسایی کرده است. این عوامل، در واقع عوامل مؤثر بر توسعه منطقه در نظر گرفته شده‌اند و سپس با استفاده از روش دلفی ماتریس، اثرات متقابل این متغیرها بر یکدیگر با استفاده از نظر کارشناسان گردآوری شده است. با استفاده از نرم‌افزا MICMAC که مایکل گودت فرانسوی برای شناسایی متغیرهای کلیدی طراحی کرده است، از تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین متغیرها، متغیرهای ریسک، متغیرهای تنظیمی و متغیرهای هدف شناسایی شده است.
برای سناریوسازی در مرحله بعد، برای هریک از این عوامل کلیدی چندین وضعیت محتمل تصور شده است و از کارشناسان توسعه خواسته شده است که تأثیرگذاری هریک از این حالات بر متغیر کلیدی به صورت طیفی از اعداد -۳ تا ۳ ارزش‌گذاری شود. به عنوان مثال، اگر وضعت الف درباره متغیر کلیدی الف اتفاق بیفتد چه تأثیی بر وضعیت حالت ب در متغیر کلیدی ب به جا خواهد گذاشت. اعداد اختصاص داده شده به هریک از پرسش‌های فوق به سه صورت وضعیت بحرانی، مطلوب و بلاتکلیف تفسیر شده است تا مقدمه‌ای برای سناریوسازی در فصل بعد قرار بگیرد. با داده‌های به دست آمده از این طریق و با استفاده از نرم‌افزار منبع باز scenario wizard، در فصل بعد ۲۹۱ سناریوی ظعیف (سناریوی ممکن)، ۱۹ سناریوی با سازگاری بالا (سناریوی باورکردنی) و ۵ سناریوی محتمل یا قوی به کمک محاسبات ریاضیاتی پیشرفته بر روی مجموعه‌های اعداد تخصیص یافته به ماتریس روابط متقابل متغیرها شناسایی شده است.
در فصل پایانی این کتاب، نویسنده با تحلیل سناریوهای مختلفی که شناسایی کرده است و مقایسه آن با وضعیت موجود استان آذربایجان شرقی، چنین نتیجه‌گیری کرده است که «ف» و وضعیت فعلی ۱۴ بازیگر اصلی در فرآیند توسعه این استان نشان می دهد که وقوع سناریوهای بحرانی نیز دور از انتظار نیست.
منبع:
زالی، نادر (۱۳۹۲). آینده‌نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی و توسعه منطقه‌ای، چاپ دوم، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
